Feruza: Hammaga salom, yaqinda bir do‘stimning uyali telefoniga xabar keldi, bu uni juda qo‘rqitdi. Xabarda agar u xabarni do‘stlariga yubormasa, unga yomon narsa bo‘lishi mumkinligi bilan tahdid qilingan. Keyin u menga xabarni ko‘rsatdi va biz eng yaxshi narsa nima bo‘lishini birgalikda muhokama qildik.

Sizni qo‘rqitadigan yoki bosim ostiga qo‘ygan va nima qilishni bilmay qolgan zanjirli xat yoki boshqa xabar olganmisiz?

Keyingi safar nima qilishimizni bilishimiz uchun men bugun buni juda yaxshi biladigan ikki kishi bilan uchrashdim. Salom Iroda, salom Diyor. Bu yerda ekanligingizdan xursandman!

Iroda: Salom Feruza!

Diyor: Salom Feruza!

Feruza: Hurmatli Diyora, siz politsiyachi bo‘lgansiz va jinoyatchilikka qarshi kurash chog‘ida bunday yangiliklar bilan ko‘p ishlagansiz. Bu haqiqiy odamlardan olingan yangilikmi? Xabar to‘g‘ri yoki yo‘qligini qanday tekshirish mumkin?

Diyor: Siz juda yaxshi ish qilgansiz bu masala bilan bir-biringiz bilan gaplashgansiz.  Bu bilan  siz o‘zaro fikr almashdingiz va masala haqida tasavvurga ega bo‘ldingiz. Xabar haqiqiymi yoki yo‘qmi? Aslida, aksariyat hollarda bu xabarlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri odamlar tomonidan yoziladi. Yoki bu odamlar bunday matnlarni aqlliroq qilish uchun sun’iy intellekt kabi kompyuter dasturlaridan foydalanadilar. Lekin oxir-oqibatda har doim uning ortida turgan odam buyurtma beradi va yuboradi.

Feruza:  Agar mobil telefonimga shunday yolg‘on xabarlar kelsa nima qilishim kerak? Bu haqda kim bilan gaplashsam bo‘ladi?

Diyor: Siz o‘zingiz ishonadigan odamlarni tanlaysiz, xuddi hozir sodir bo‘lgan voqea kabi, qiz do‘stingiz sizga murojaat qildi. Yoki o‘qituvchilardan yoki, albatta ota-onalardan so‘rang.

Feruza: Hurmatli Insa, siz ushbu mavzu bo‘yicha maktablarga ko‘p sayohat qilasiz. Ko‘pgina bolalar zanjirli xatlar, zarba xabarlari, nafrat xabarlari yoki boshqa yolg‘on xabarlarni olishadimi?

Iroda: Ha, bu ko‘p bolalarda sodir bo‘ladi. Kattalar ham shunday narsalarni olishadi. Va bu shuni anglatadiki, uyali telefonga ega bo‘lgan har bir kishi qachondir shunday voqea sodir bo‘lishi ehtimoli bor. Lekin siz bu haqda biror narsa qilishingiz mumkin. Keyin bunday narsaga ega bo‘lganingizda qilishingiz mumkin bo‘lgan birinchi qadam - xotirjam bo‘lishga harakat qilishdir. Chunki bunday xabarlar sizni tezda qo‘rquv hissini uyg‘otishga va tezda reaksiyaga kirishishga qaratilgan. Va keyin siz ikkita soxta yangiliklarni tekshirish punktlarini qo‘llashingiz mumkin. Nahotki bu xabar bema’nilik, meni qo‘rqitish uchun qilingandir? Soxta yangiliklarni tekshirish punkti birinchi bo‘lib hisoblanadi. Bu mantiqiy bo‘lishi mumkinmi? Kim mendan nimadir xohlaydi? Buni kim tarqatmoqda va nima uchun? Ikkinchisi esa yurak. Bu erda xafa bo‘lishim kerakmi? Men qo‘rqishim kerakmi yoki biror narsadan aqldan ozishim kerakmi?

Feruza: Yana bir mavzu: Internetni ko‘zdan kechirganimda, men ko‘pincha hayratlanarli sarlavhalarni topaman. Ammo ko‘pincha bu hikoyalar haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Bular soxta xabarlar yoki yolg‘on xabarlar deb ataladi. Aynan nima ekanligini yana bir bor tushuntirib bera olasizmi?

Iroda: Soxta yangiliklar haqiqat yoki haqiqat sifatida niqoblangan yolg‘ondir, uning muhim qismlari chetda qoldirilgan. Chunki bu g‘oya odamlarda ishonchsizlik hissini uyg‘otishdir. Siz qo‘rquvni tarqatmoqchisiz, siz kuch yoki e’tibor qozonishni xohlaysiz, aldab, pul ishlashni xohlaysiz. Shunday qilib, sabablar juda va juda boshqacha. Kattalar ham ko‘pincha gazetalar, radio reportajlar, televideniye reportajlari va Internetda yolg‘on xabarlarni topadilar. Va, albatta, bolalar ham. Bolalar ham ko‘pincha o‘zlari foydalanadigan platformalarda soxta yangiliklarni topadilar. Bolalar uchun esa, soxta yangiliklar ham ularning mobil telefonlarida olgan xabarlarini o‘z ichiga oladi. Bu matnli xabarlar, ovozli xabarlar, juda boshqacha bo‘lishi mumkin. Ammo qayerda g‘alati tuyulsa, u soxta bo‘lishi mumkin.

Feruza: Nega soxta yangiliklar shunchalik xavfli?

Iroda: Chunki soxta yangiliklar bizdan nimanidir xohlaydi. Va ular deyarli hech qachon yaxshi narsani xohlamaydilar. U erdagi soxta ma’lumotlarning aksariyati bizga bosim o‘tkazish uchun mo‘ljallangan. Ular bizni qo‘rqitmoqchi. Ular bizdan jo‘natuvchilar manfaati uchun biror narsa qilishimizni xohlashadi. Shunday qilib, pul to‘lang, fotosuratlarni yuboring. Siz noto‘g‘ri yo‘nalishda o‘ylashingiz yoki hatto zanjirli harflar bilan boshqa odamlarni bezovta qilishingiz uchun ular sizning fikrlaringizni buzib tashlashni xohlashadi. Va bu bilan siz o‘zingizga zarar etkazishingiz mumkin. Ammo siz u bilan boshqalarga ham zarar etkazishingiz mumkin. Va bu soxta yangiliklarni juda xavfli qiladi.

Feruza: Soxta yangiliklarni qanday aniqlash mumkin?

Diyor: Soxta yangiliklar har doim qiziqish bilan keladi. Shunday qilib, odamlar sizdan biror narsa qilishingiz uchun e’tibor berishingizni xohlashadi. Masalan, ushbu xabarni yo‘naltirish, havolani bosish va keyin ma’lum ma’lumotlarni kiritish.

Feruza:  Men o‘zimni yolg‘on xabarlar olishimning oldini olishim mumkinmi?

Iroda: Balki yo‘q, chunki hozir aql bovar qilmaydigan miqdorda soxta xabarlar aylanmoqda. Ammo o‘zingizni himoya qilsangiz, bundan qo‘rqishingiz shart emas. Agar siz xotirjamlikni saqlashga harakat qilsangiz hammasi joyida bo’ladi. To’g’rimi Diyor?

Diyor: Ha, siz xabarlarni bloklay olmaysiz. Ular bizning ustimizga sug‘orish idishi kabi tashlanmoqda va bu hammaga ta’sir qiladi.

Feruza: Tushunarli Iroda va Diyor, bunaqa qiziqarli ma’lumotlar menga juda yordam berdi. Vaqtingizni ajratganingiz uchun tashakkur!